ΠΡΩΤΟΓΟΝΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΚΡΑΤΟΣ
ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΗΝ «ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΣ» ΤΟΥ CLASTRES
09/03/2011


H βασική θέση του Clastres είναι πως ο πόλεμος αποτελεί εσωτερικό, οργανικό στοιχείο της πρωτόγονης κοινωνίας, την αναγκαία συνθήκη για τη διατήρησή της ως ενιαίας, αδιαίρετης και ανεξάρτητης ολότητας. Ο Clastres υιοθετεί την αντίθεση ανάμεσα στον πόλεμο και το κράτος που θέτει ο Hobbes στην αυγή της νεώτερης αστικής κοινωνίας, και την αντιστρέφει προβάλλοντάς την στην αυγή της Ανθρώπινης Ιστορίας. Αν για τον Hobbes το κράτος είναι αυτό που εμποδίζει τον «πόλεμο όλων εναντίον όλων» της φυσικής (μη κρατικής) ανθρώπινης κατάστασης, για τον Clastres ο πόλεμος μεταξύ των αυτόνομων και αδιαίρετων πρωτόγονων κοινοτήτων είναι αυτός που εμποδίζει την εμφάνιση του κράτους. Θα μπορούσαμε μάλιστα με κάποιο ρίσκο να εικάσουμε πως ο Hobbes και η αντεστραμμένη υιοθέτηση της οπτικής του με την οποία ο Clastres τελειώνει συμπερασματικά την «Αρχαιολογία της βίας», είναι στην πραγματικότητα αυτή που του έδωσε το αρχικό έναυσμα για την δική του σύλληψη του πρωτόγονου πολέμου.
Η μεγάλη αξία της άποψης του Clastres κατά τη γνώμη μου έγκειται στο ότι, καταρρίπτοντας τις διαδεδομένες κοινοτοπίες της εποχής του (και της σημερινής, άλλωστε) περί του «βιολογικού ενστίκτου» και της «υλικής ανάγκης» ως βασικών αιτίων του πολέμου, προσδίδει στον πόλεμο και την ίδια την πρωτόγονη κοινωνία που τον διεξάγει έναν ουσιώδη και απαράγραπτο κοινωνικό και πολιτικό χαρακτήρα. Έτσι βάζει τέλος στην δυτική προκατάληψη περί «φυσικής κατάστασης» των πρωτόγονων κοινωνιών και τις άχρηστες θεωρητικές περιπλοκές που δημιουργεί. Οι πρωτόγονες κοινωνίες είναι ξεκάθαρα ανθρώπινες, τουτέστιν πολιτικές κοινωνίες, γεγονός που μας επιτρέπει να τις τοποθετούμε στην αφετηρία της δικής μας ιστορικής πορείας και συνέχειας δίχως να αμφιβάλλουμε για τον αν οι πρωτόγονοι υπήρξαν πραγματικά ανθρώπινα όντα που μοιράζονται μαζί μας τα ίδια βασικά ειδολογικά χαρακτηριστικά. Οι πρωτόγονες κοινωνίες συνιστούν όντως και αναντίρρητα την απαρχή της Ιστορίας του Ανθρώπινου είδους.
Όσον αφορά τώρα το συμπέρασμα του Clastres για την αμοιβαία αποκλειστική σχέση ανάμεσα στον πόλεμο και το κράτος, η άποψή μου είναι αρκετά διαφορετική. Αν δεχθούμε την αντίθεση «πολέμου-κράτους» ως μια απόλυτη και διαχρονική αντίθεση όπως τη θέτει ο Clastres, τότε είμαστε πολύ κοντά στο να δεχθούμε τον πόλεμο ως το μόνο και διαχρονικό αντίδοτο των κοινωνιών απέναντι στο κράτος, τη διαίρεση και την ετερονομία. Κατά τη γνώμη μου η αντίθεση πολέμου-κράτους είναι μια ιστορικά αναπτυσσόμενη διαλεκτική αντίθεση που περιλαμβάνει στοιχεία ασυνέχειας αλλά και συνέχειας μεταξύ τους, και είναι ακριβώς τα στοιχεία συνέχειας που αγνοεί ο Clastres αυτά στα οποία οφείλουμε να δώσουμε τη σημασία που τους αναλογεί. Θεωρώ λοιπόν πως, ενώ όντως ο πρωτόγονος πόλεμος παρεμποδίζει μέχρι ενός ορισμένου ιστορικού σημείου την εμφάνιση του κράτους, την ίδια στιγμή ο ίδιος αυτός πόλεμος εμπεριέχει το σπέρμα του κράτους, της διαίρεσης και της αλλοτρίωσης.
Θεωρώ επίσης ότι ο τρόπος με τον οποίο κοιτάζει κανείς τη σχέση ανάμεσα στον πρωτόγονο πόλεμο και το κράτος επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό από το χρονικό σημείο της τοποθέτησης του βλέμματος. Από το χρονικό σημείο του Τέλους της Ιστορίας που βρισκόμαστε εμείς αλλά και ο Clastres με μια πιο πρώιμη έννοια, το σημείο δηλαδή της ολοκλήρωσης της ιστορικής ανάπτυξης της Ανθρώπινης αλλοτρίωσης στη μορφή του καταστροφικού Παγκόσμιου Κεφαλαίου της εποχής μας, είναι λογικό και επόμενο ο πρωτόγονος πόλεμος να δείχνει κυρίως ως ένας μηχανισμός ανάσχεσης αυτού που ήδη γνωρίζουμε και βιώνουμε στην πλέον ανεπτυγμένη και ισχυρή του εκδοχή. Αν όμως προσπαθήσουμε, διατηρώντας ασφαλώς την ιστορική γνώση του τι ακολούθησε, να τοποθετήσουμε το βλέμμα μας στο χρονικό σημείο της ύπαρξης της πρωτόγονης κοινωνίας όπου το κράτος δεν ήταν καν νοητό, νομίζω πως η σχέση συνέχειας ανάμεσα στον πόλεμο και το κράτος γίνεται πιο ευδιάκριτη. Ειδάλλως η ιστορική εμφάνιση του κράτους καθίσταται παντελώς αβάσιμη, αδικαιολόγητη και μυστηριωδώς ανεξήγητη.
Πέραν τούτου, νομίζω πως οι ομοιότητες και οι αναλογίες ανάμεσα στην πρωτόγονη πολεμική μηχανή και το έθνος-κράτος της αστικής εποχής είναι παραπάνω από εμφανείς. Η αδιάρρηκτη σχέση εσωτερικής-εξωτερικής πολιτικής, ο πόλεμος ως το κατεξοχήν εργαλείο ομογενοποίησης της κοινότητας, ο ακατάλυτος δεσμός με την εδαφική επικράτεια και η πολεμική υπεράσπιση της κατοχής της μέχρι τέλους, η διαρκής πολεμική ετοιμότητα και ο διαχωρισμός των υπόλοιπων κοινοτήτων σε «φίλους» και «εχθρούς», η αναγωγή της ιδιαίτερης ταυτότητας κάθε κοινότητας σε ύψιστη αξία και κριτήριο, σίγουρα μας θυμίζουν πολλά…
Η αναγνώριση του ιστορικού δεσμού που υφίσταται ανάμεσα στις πρωτόγονες κοινωνίες και τις πολιτικές που ακολουθούν τα σύγχρονα έθνη-κράτη έχει και μια άλλη ιδιαίτερη αξία για μας σήμερα, καθώς ανοίγει το βλέμμα μας στο τεράστιο ιστορικό βάθος αυτών των πολιτικών και μας βοηθά να κατανοήσουμε καλύτερα τη δύναμη και την αποτελεσματικότητά τους. Η «εθνική ενότητα» απέναντι στους «εξωτερικούς εχθρούς» με την οποία η αστική τάξη δένει στο άρμα της τις υποτελείς τάξεις εμφανίζοντας τα ιδιαίτερα ταξικά της συμφέροντα ως γενικά κοινωνικά συμφέροντα, δεν είναι απλά και μόνο ένα ιδεολογικό-προπαγανδιστικό τέχνασμα που επιβάλλουν οι αστοί βασιζόμενοι στην υλική τους δύναμη. Είναι μια πολιτική που βασίζεται και «πατάει» πάνω σ’ ένα κοινωνικό «αντανακλαστικό» που έχει διαμορφωθεί μέσα από χιλιετίες ιστορικής εμπειρίας. Όσο το Κεφάλαιο εξακολουθεί να μπορεί να δημιουργεί κοινωνία έστω και βαθιά διαιρεμένη (πολύ λιγότερο όσο περνάει ο καιρός είναι η αλήθεια), έχει επίσης και τη δυνατότητα να κινητοποιεί αυτό το «αντανακλαστικό» προς όφελός του.
Επιστρέφοντας τώρα στην πρωτόγονη κοινωνία, μπορούμε να συμφωνήσουμε με τον Clastres ότι ο πόλεμος αποτελεί την απαραίτητη προϋπόθεση της ενότητας και της αυτονομίας της πρωτόγονης κοινότητας, με μια κρίσιμη συμπλήρωση: ότι ταυτόχρονα αποτελεί τη μήτρα της άρνησης των ίδιων αυτών στοιχείων της κοινότητας που διασφαλίζει. Πώς γίνεται αυτό; Αυτό πολύ απλά γίνεται διότι η πρωτόγονη κοινωνία συνιστά την αρχική, μηδενική κατάσταση της Ανθρώπινης Ιστορίας, το σημείο μηδέν της διαλεκτικής σχέσης ανάμεσα στο Ανθρώπινο είδος και την αλλοτρίωσή του. Το σημείο μηδέν αυτής της διαλεκτικής με τη σειρά του σημαίνει πως στην πρωτόγονη κοινωνία ο Άνθρωπος (ενότητα, ισότητα, αυτονομία) και η αλλοτρίωσή του (πόλεμος) συνυπάρχουν σ’ ένα ενιαίο, αδιάσπαστο και οργανικό σύνολο: Η αντίθεση ανάμεσά τους δεν έχει αρχίσει ακόμη να ξετυλίγεται ιστορικά. Αυτός είναι και ο ουσιαστικός λόγος που η πρωτόγονη κοινωνία παραμένει πάντοτε για μας τόσο ενδιαφέρουσα, μυστηριώδης και αμφιλεγόμενη. Στην πρωτόγονη κοινωνία μπορούμε να βρούμε τη ρίζα του κράτους, της ετερονομίας και της διαίρεσης στη μορφή του πολέμου, αλλά εξίσου και τη ρίζα της αυτόνομης, εξισωτικής και αδιαίρετης Ανθρώπινης κοινωνίας. Μπορούμε να αντικρίσουμε τόσο το ιστορικό μας παρελθόν όσο και το επαναστατικό μας μέλλον.
Τώρα, το γεγονός ότι η ενότητα και η αυτονομία της πρωτόγονης κοινότητας εξαρτάται άμεσα από τον πόλεμο με τις υπόλοιπες κοινότητες, κατά τη γνώμη μου δηλώνει πολύ περισσότερα για τον μη ολοκληρωμένο-πραγματικό, ελλειμματικό χαρακτήρα της πρωτόγονης ενότητας και αυτονομίας, παρά για τον θετικό χαρακτήρα του πρωτόγονου πολέμου. Μια αυτονομία και μια ενότητα θεμελιωμένη στον πόλεμο με τους άλλους Ανθρώπους δεν είναι πραγματική Ανθρώπινη αυτονομία και ενότητα (κάτι που μ’ έναν άλλο τρόπο φαίνεται επίσης και από την εξάρτησή της από τον προγονικό νόμο). Η ύπαρξη και η διαρκής ανάγκη του πολέμου στις πρωτόγονες κοινωνίες δηλώνει αυτή καθεαυτή πως η Ανθρώπινη διαίρεση είναι ήδη παρούσα, με τη διαφορά πως εδώ έχουμε να κάνουμε με μια οριζόντια και όχι κάθετη διαίρεση του Ανθρώπινου είδους. Με αυτή την έννοια η μετέπειτα εμφάνιση του κράτους και της ταξικής διαίρεσης αποτελεί ασφαλώς μια άρνηση του πρωτόγονου πολέμου αλλά συνάμα και μια επιβεβαίωσή του, την καθετοποίηση και περαιτέρω ανάπτυξη της ήδη υπάρχουσας Ανθρώπινης διαίρεσης. Ο πρωτόγονος πόλεμος εμπεριέχει τη ρίζα της Ανθρώπινης αλλοτρίωσης διότι η ρίζα αυτή βρίσκεται στο θεμελιώδες σχήμα που δομεί την πρωτόγονη κοινωνία όπως και κάθε ιστορική Ανθρώπινη κοινωνία, το σχήμα «Εμείς-Άλλοι». Με άλλα λόγια, η ρίζα της Ανθρώπινης αλλοτρίωσης είναι ο Άλλος Άνθρωπος, ο Άνθρωπος που βιώνεται ως Άλλος.
Αυτή η θεώρηση μας δίνει το στόχο και το περιεχόμενο της υπέρβασης της Ανθρώπινης αλλοτρίωσης που είναι στην εποχή μας τόσο επιτακτική. Πρόκειται για τη διάρρηξη του ιστορικού σχήματος «Εμείς-Άλλοι», τη διάνοιξη του «Εμείς» έτσι ώστε να συμπεριλάβει πραγματικά ολόκληρο το Ανθρώπινο είδος, τη δημιουργία μιας ενιαίας, αδιαίρετης και αυτόνομης Παγκόσμιας κοινωνίας του Ανθρώπου που ως εδαφική της επικράτεια θα έχει ολόκληρο τον πλανήτη και δεν θα χρειάζεται να πολεμά. Μας δίνει επίσης το στόχο και το περιεχόμενο της ιστορικής εμφάνισης και ανάπτυξης του κράτους. Αν ο Clastres έχει δίκιο όταν λέει πως ο πρωτόγονος πόλεμος υπακούει στη λογική του διασκορπισμού ενώ το κράτος στη λογική της ενοποίησης, τότε είτε μας αρέσει είτε όχι η ανάπτυξη του κράτους ήταν απαραίτητη για την ιστορική διαδικασία της ενοποίησης του Ανθρώπινου είδους που μας φέρνει σήμερα στο σημείο να μπορούμε να οραματιστούμε και να πραγματοποιήσουμε την υπέρβαση της αλλοτρίωσης μας, τη δημιουργία της ελεύθερης Παγκόσμιας Ανθρώπινης κοινωνίας. Εκεί είναι το ραντεβού μας με τους πρωτόγονους, κι όμως ολοκαίνουργιους εαυτούς μας.