Κυριακή 6 Ιανουαρίου 2013


ΜΕΡΙΚΕΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΤΙΣ ΜΝΗΜΟΝΟ-ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ

με αφορμή το άρθρο From Biopower to Psychopower: Bernard Stiegler’s Pharmacology of Mnemotechnologies (Nathan Van Camp, 2012, c-theory.net)

 

 

   O σύγχρονος φιλόσοφος της τεχνολογίας Bernard Stiegler επισημαίνει ότι ο 20ος αιώνας κατέγραψε τη ραγδαία βιομηχανική εξέλιξη των τεχνολογιών μνήμης, αναλογικών (ράδιο, τηελεόραση, σινεμά, φωτογραφία) και ψηφιακών (cd, ψηφιακοί υπολογιστές, ιντερνετ κ.α), σε αντίθεση με την πρώιμη φάση της Βιομηχανικής Επανάστασης που αφορούσε πρωτίστως την ανάπτυξη των μέσων παραγωγής. Μάλιστα, πριν από τον 20ο αιώνα οι μνημονο-τεχνολογίες είχαν παραμείνει σταθερές κι απαρράλαχτες για πάνω από 25 αιώνες, ενώ η πρόοδος των τεχνολογιών παραγωγής μπορεί να παρατηρηθεί καθ 'όλη αυτή την περίοδο.

    Με δεδομένο ότι η τεχνολογική εξέλιξη εν γένει αντανακλά και διαμορφώνει την εξελικτική πορεία του Ανθρώπινου είδους, ποιό είναι το νόημα του περάσματος της τεχνικής ανάπτυξης από το πεδίο της υλικής παραγωγής στο πεδίο της Ανθρώπινης μνήμης;   Αυτό το πέρασμα αντιστοιχεί στη μετάβαση από αυτό που θα λέγαμε “καθεαυτό Ιστορία” στην περίοδο του “Τέλους της Ιστορίας” του Ανθρώπινου είδους. Κατά τη διάρκεια της Ιστορίας η Ανθρώπινη εξέλιξη συντελείται στο πεδίο των   σχέσεων του Ανθρώπου με τον μη-ανθρώπινο φυσικό κόσμο, οι οποίες και καθορίζουν τις εσωτερικές, ενδο-κοινωνικές Ανθρώπινες σχέσεις. Πρόκειται για το “βασίλειο” της ανάγκης ή της  εξωτερικής εξάρτησης σύμφωνα με την μαρξιστική άποψη, ή αλλιώς, σύμφωνα με την mankinddivine theory (1), για την περίοδο όπου το νέο οντολογικό επίπεδο της Φύσης, ο Άνθρωπος, αναπτύσσεται εντός του προϋπάρχοντος φυσικού οντολογικού επιπέδου.

    Στην περίοδο του “Τέλους της Ιστορίας”, από την άλλη, κλείνει ο ιστορικός εξελικτικός κύκλος και η Ιστορία κάνει μια ολική αναστροφή στον εαυτό της, ο Άνθρωπος επιστρέφει στον εαυτό του. Πρόκειται για μια “μετα-Ιστορία“, με την έννοια ότι το αντικείμενο της εξελικτικής επεξεργασίας είναι η ίδια η Ανθρώπινη Ιστορία στο σύνολό της. Το κέντρο βάρους μετατοπίζεται στον ίδιο τον Άνθρωπο, ο οποίος στο μεταξύ μέσω της ανάπτυξης και της εδραίωσης των ιστορικών του χαρακτηριστικών έχει εσωτερικεύσει και την ίδια την εξωτερική σχέση με το φυσικό κόσμο, και εστιάζεται στην ουσία και την ταυτότητά του. Η  Ανθρώπινη μνήμη, λογικά και αναμενόμενα, διαδραματίζει κεντρικό ρόλο στην όλη αυτή διαδικασία.

    Κάποια από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της περιόδου αυτής, που βρίσκεται σε πλήρη ανάπτυξη στον 21ο αιώνα, μπορούμε να τα διαπιστώσουμε εξετάζοντας τον τρόπο με τον οποίο οι σύγχρονες μνημονο-τεχνολογίες διαμορφώνουν την Ανθρώπινη συνείδηση και τις αλλαγές που επιφέρουν.  Σε γενικές γραμμές, οι μνημονο-τεχνολογίες συνιστούν αυτό που ο Stiegler ονομάζει “τριτοβάθμια ή επιφυλογενετική μνήμη” (σε σχέση με την “πρωτοβάθμια γενετική μνήμη“ που διαθέτουν εσωτερικά όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί, και την “δευτεροβάθμια επιγενετική μνήμη“ που συγκροτείται από τις ατομικές εμπειρίες της ζωής), η οποία είναι κομβικής σημασίας για τη διαμόρφωση της Ανθρώπινης συνείδησης. Η συνείδηση αυτή, με τη σειρά της, συγκροτείται πάνω στις συμπληρωματικές διαστάσεις της διαχρονικότητας και της συγχρονικότητας. Η μεν διαχρονικότητα αφορά την ατομική διάσταση της συνείδησης, την ατομική διαφοροποίηση μέσω των διαφορετικών μνημονικών εγγραφών κατά τη ροή του χρόνου, ενώ η συγχρονικότητα συνδέεται με την συλλογική διάσταση της συνείδησης, το συγχρονισμό των ατομικών Εγώ πάνω σε κάποιες κοινές μνημονικές αναφορές (π.χ. συλλογικές γιορτές, τελετές, επέτειοι κλπ).

  Τι συμβαίνει λοιπόν στην εποχή μας;

    “Αυτό (οι σύγχρονες δηλαδή μνημονο-τεχνολογίες, σημείωση δική μου) οδηγεί αναπόφευκτα σ' έναν υπέρ-συγχρονισμό των “Εγώ” ή, πράγμα που είναι το ίδιο, σε μια υπέρ-διαχρονικότητα των “Εγώ“...το “Eγώ” και το “Εμείς“ θα διαλυθούν μέσα σε αυτό που ο Heidegger ονόμαζε απρόσωπο they...αυτό θα μπορούσε να οδηγήσει ακόμα και στην καταστροφή της ύπαρξης ως τέτοιας, με την έννοια ότι σε έναν κόσμο όπου κυριαρχεί ο διαρκής συγχρονισμός της μαζικής εμπειρίας, η ύπαρξή μου δεν διαφέρει πλέον από τη δική σου...επιπλέον, θα μπορούσε επίσης να οδηγήσει στην καταστροφή της αρχής, με άλλα λόγια, στην καταστροφή της δυνατότητας κληρονομικής μεταφοράς ανάμεσα στις γενιές...”

   Καταρχήν αξίζει να σταθούμε στην παρατήρηση του ταυτόχρονου υπέρ-συγχρονισμού και υπέρ-διαχρονικότητας της ανθρώπινης συνείδησης μέσω των σύγχρονων μνημονο-τεχνολογιών. Ένα από τα γενικά χαρακτηριστικά της σημερινής εποχής του Τέλους είναι η κατάλυση των παραδοσιακών διακρίσεων που δομούν την Ανθρώπινη εμπειρία κατά τη διάρκεια της Ιστορίας. Η κατάλυση αυτή λαμβάνει τη συγκεκριμένη διαλεκτική μορφή της ολοκλήρωσης/αναίρεσης των ιστορικών αντιθέσεων, πράγμα που σημαίνει ότι αμφότεροι οι πόλοι των αντιθέσεων τίθενται ταυτόχρονα σε ισχύ στον απόλυτο, καθολικό βαθμό: Είμαστε στην εποχή της φανέρωσης του καθολικού. Αυτό ακριβώς ισχύει, όπως μας πληροφορεί παραπάνω ο Stiegler, και στην περίπτωση της διάκρισης συγχρονικού/διαχρονικού που δομεί την εμπειρία του ιστορικού Χρόνου.  Η αντιθετική συμπληρωματικότητα των δύο όρων καταλύεται, καθώς αμφότεροι οι όροι οδηγούνται ταυτόχρονα στο απώτατο όριό τους (“υπέρ-συγχρονισμός”,  “υπέρ-διαχρονικότητα”),   και εκεί ακριβώς ενοποιούνται (...“πράγμα που είναι το ίδιο“...).  Ολόκληρο το βιωμένο παρελθόν της Ανθρωπότητας είναι ενεργά παρόν μέσα στη ζώσα εμπειρία της εποχής μας (οι σύγχρονες μνημονο-τεχνολογίες παίζουν ασφαλώς καταλυτικό ρόλο σ αυτό), η εποχή μας επομένως είναι ταυτόχρονα απολύτως σύγχρονη (ολόκληρη η βιωμένη Ιστορία υψώνεται στο επίπεδο της συγχρονικής παρουσίας) και απολύτως διαχρονική (η παρούσα στιγμή διανοίγεται στο επίπεδο όπου εγκολπώνεται σύσσωμη τη βιωμένη Ιστορία), κι έτσι η διάκριση συγχρονικού/διαχρονικού χάνει το νόημά της...

  Αναπόφευκτα, μαζί με την διάκριση συγχρονικού/διαχρονικού καταλύεται και η διάκριση ατομικού/συλλογικού, το “Eγώ” δηλαδή και το “Εμείς“ πάνω στην αντιθετική συμπληρωματικότητα των οποίων δομείται η ιστορική εμπειρία και συνείδηση της Ανθρωπότητας. Η κατάλυση αυτή οδηγεί στην εμφάνιση μιας υπέρ-συλλογικότητας (“διαρκής συγχρονισμός της μαζικής εμπειρίας“), αλλά ταυτόχρονα και μιας υπέρ-ατομικότητας που φαίνεται να διαφεύγει της παρατήρησης του Stiegler. Σε σχέση με τη θέση του μέσα στο προϋπάρχον σχήμα ατομικού/συλλογικού όπου ορίζεται κυρίως ως (δι-ατομική) διαφοροποίηση, το άτομο όντως χάνει την υπόστασή του μέσα στην αναδυόμενη υπέρ-συλλογικότητα (“...η ύπαρξή μου δεν  διαφέρει πλέον από τη δική σου”...), κερδίζει όμως μια πρωτόγνωρη καθολικότητα καθώς στις διαστάσεις του εγγράφεται πλέον (κι εδώ το “εγγράφεται“ μπορεί να νοηθεί στην κυριολεκτική, τεχνική του σημασία με βάση την καταλυτική μεσολάβηση των σύγχρονων μνημονο-τεχνολογιών) ολόκληρη η Ιστορία. Αυτή η υπέρ-συλλογικότητα που είναι ταυτόχρονα και υπέρ-ατομικότητα, έρχεται να δηλώσει την άφιξη στο παγκόσμιο προσκήνιο, για πρώτη φορά εν ενεργεία, ενός νέου και καθολικού υποκειμένου, το οποίο υπερβαίνει, ενσωματώνει και ταυτόχρονα ακυρώνει την ιστορική διάκριση ατομικού/συλλογικού. Σύμφωνα με την mankinddivine theory, το υποκείμενο αυτό δεν είναι άλλο από το Ανθρώπινο είδος.

   Το ενδιαφέρον, όσο και παράδοξο σχετικά με το νέο αυτό παγκόσμιο υποκείμενο, το Ανθρώπινο είδος, είναι ότι στη δεδομένη συγκυρία φαίνεται να λαμβάνει τη μορφή αυτού που ο Heidegger πολύ διορατικά ονομάζει “απρόσωπο they”. Τόσο ο Stiegler όσο και ο ίδιος ο Heidegger φαίνεται να εστιάζουν στην αρνητική όψη αυτού του “απρόσωπου they”, στην πλήρη αποπροσωποποίηση και αποϋποκειμενοποίηση που υποδηλώνει. Η όψη αυτή σαφώς και είναι υπαρκτή, η μονομερής όμως εστίαση στους κινδύνους που επιφυλάσσει μας αποτρέπει από μια πιο ολοκληρωμένη και σφαιρική αντίληψη του τι ακριβώς συμβαίνει.

   Κι αυτό που συμβαίνει ακριβώς είναι ότι βρισκόμαστε στο μηδενικό σημείο της μετάβασης από την εώς τώρα ισχύουσα και εγγενώς αλλοτριωμένη (μέσα στις διάφορες ιστορικές της μεταλλάξεις), ιστορική μορφή της Ανθρώπινης υποκειμενικότητας σε μια νέα, καθολική Ανθρώπινη υποκειμενικότητα που έρχεται να σηματοδοτήσει την άφιξη μιας νέας, μετα-ιστορικής (με τη χρονική αυτή τη φορά έννοια) Ανθρώπινης κατάστασης . Η μετάβαση αυτή περιλαμβάνει τόσο το θάνατο της παλιάς υποκειμενικότητας όσο και τη γέννηση της νέας, και ο τόπος στον οποίο λαμβάνουν χώρα ταυτόχρονα αμφότερες αυτές οι διαδικασίες δεν είναι άλλος από αυτό το χαϊντεγγεριανο “απρόσωπο they”.

   Μιλώντας από την άποψη της γέννησης της νέας υποκειμενικότητας του Ανθρώπινου είδους, το απρόσωπο αυτό they έρχεται να δηλώσει α) την “αντικειμενική”, φυσική υπόσταση του νέου υποκειμένου, πέραν και πάνω από τις διάφορες ιστορικές μορφές της Ανθρώπινης υποκειμενοποίησης (“απρόσωπο“), β) μια νέα  σύνθεση ατομικού/συλλογικού στη θέση της παλαιότερης που επιτελείται πάντοτε μέσω της ιστορικής διαμεσολάβησης, και γ) την απόσταση ανάμεσα στη νέα αυτή υποκειμενικότητα και την τωρινή μας κατάσταση, που κάνει την υποκειμενικότητα αυτή, παρότι αφορά εμάς τους ίδιους και μάλιστα στην πλέον καθολική και ολοκληρωμένη μας μορφή, να φαντάζει σε μας προς το παρόν ως κάτι εντελώς ξένο (“they“). Παρεμπιπτόντως, την ίδια ακριβώς απόσταση εκφράζουν ασυνείδητα και οι φαινομενικά εντελώς παράλογες εικασίες περί κάποιου είδους εξωγήινης παρέμβασης που θα σώσει το Ανθρώπινο είδος από την καταστροφή. Στην πραγματικότητα οι εξωγήινοι που θα μας σώσουν δεν είναι άλλοι από εμάς τους ίδιους....αλλά άλλους!!!

    Η καθολική/οντολογική διαφορά ανάμεσα στην παλαιά και τη νέα Ανθρώπινη κατάσταση εξηγεί και την τελευταία φράση του αποσπάσματος που παρέθεσα παραπάνω, την διάρρηξη δηλαδή της αλυσίδας μεταφοράς μεταξύ των Ανθρώπινων γενεών που συγκροτεί στην κίνησή της την Ανθρώπινη Ιστορία. Η νέα κατάσταση είναι τόσο διαφορετική που δεν μπορεί να αφομοιωθεί από τούτο τον προϋπάρχοντα μηχανισμό της Ιστορίας, και τον τινάζει αναπόφευκτα στον αέρα. Η  νέα Ανθρώπινη υποκειμενικότητα σηματοδοτεί μια νέα σύνθεση μεταξύ των παλαιότερων και των νεότερων Ανθρώπινων γενεών. Στην ολοκληρωμένη της μορφή, όταν αποκτήσει σχήμα σε παγκόσμιο επίπεδο, μετά τα “επαναστατικά γεγονότα” που θα έχει η ίδια δημιουργήσει και μέσα στα οποία θα βρει την αυτοσυνείδησή της, η νέα αυτή υποκειμενικότητα θα βρει το θεμέλιο της νέας αυτής σύνθεσης στην επίτευξη της “αιώνιας ευδαιμονίας”, της υλικής αθανασίας όλων των Ανθρώπινων όντων. Αυτό τουλάχιστον είναι το όραμα που πρεσβεύει η mankinddivine theory. Όταν συμβεί αυτό, θα εκλείψει το βασικό γεγονός που καθορίζει μέχρι τώρα τη σχέση μεταξύ των γενεών και παράγει τη δημιουργική αντιπαλότητα μεταξύ τους που κινεί την Ιστορία, το γεγονός δηλαδή ότι η κάθε νέα γενιά αντικαθιστά την προηγούμενη στον κύκλο της ζωής. Τότε, ο κάθε συγκεκριμένος άνθρωπος θα είναι στην κυριολεξία αναντικατάστατος.

    Από την άλλη βέβαια, αυτές οι ιδέες περί μιας νέας  Ανθρώπινης υποκειμενικότητας που γεννιέται μέσα στο θάνατο της παλιάς, η οποία σε πρώτη φάση θα καταλύσει την ισχύουσα παγκόσμια κατάσταση σε όλα τα επίπεδα, και στη συνέχεια θα βρεί την ολοκλήρωσή της μέσα στην οντολογική συνθήκη της υλικής αθανασίας, φαντάζουν εικασίες εξίσου παράλογες με αυτές περί εξωγήινης σωτηρίας. Αυτό που βιώνουμε επί του παρόντος είναι ο θάνατος της υποκειμενικότητας per se, καθώς μόνον αν προϋποθέσουμε την ύπαρξη μιας αναδυόμενης νέας υποκειμενικότητας μπορούμε να χαρακτηρίσουμε την υποκειμενικότητα που πεθαίνει ως “παλιά”. Για μας, ακόμα, είναι η μόνη υποκειμενικότητα που γνωρίζουμε. Το “απρόσωπο they“ εκφράζει για μας πρωτίστως την κατάσταση της κυρίαρχης τάξης πραγμάτων και των εκπροσώπων της. Αυτοί είναι που απο-προσωποποιούνται και γίνονται παντελώς ξένοι στο Ανθρώπινο είδος, την επαναστατική εμφάνιση του οποίου καλούν μυστικά μέσα από τη δική τους ολική και οριστική αποκοπή. Εκφράζει επίσης και το αναδυόμενο Ανθρώπινο είδος, αλλά προς στιγμήν μόνον ως αντανάκλαση του ετεροκαθορισμού του από τους κυρίαρχους και ως ταύτιση μαζί τους. Το “απρόσωπο they” φανερώνεται έτσι ως ο τόπος της μέγιστης ομοιότητας ανάμεσα στους κυρίαρχους και τους κυριαρχούμενους.

     Κι όμως, η μέγιστη ομοιότητα εγκυμονεί τη μέγιστη διαφορά, αυτή είναι η διαλεκτική της απρόσωπης/χαοτικής απροσδιοριστίας της εποχής μας. Προς υπεράσπιση της θέσης αυτής θα χρησιμοποιήσω τα ίδια ακριβώς λόγια που χρησιμοποίησε ο Nietzsche όταν ατένιζε την επερχόμενη επέλαση του μηδενισμού, αυτή τη φορά ατενίζοντας την έλευση των καρπών του επελαύνοντος Μηδενός:         

      Περιγράφω αυτό που έρχεται, αυτό που πλέον δεν μπορεί να έρθει με κάποιο διαφορετικό τρόπο, διότι είναι η αναγκαιότητα που βρίσκεται σε λειτουργία εδώ. Αυτό το μέλλον μιλάει ήδη από τώρα μέσα από εκατοντάδες σημεία, αυτό το πεπρωμένο αναγγέλει τον εαυτό του παντού. Γι αυτή τη μουσική του μέλλοντος όλα τα αυτιά είναι ανοιχτά ήδη από τώρα (2).

     Θα ολοκληρώσω τις σύντομες αυτές σημειώσεις επιστρέφοντας στο αρχικό ζήτημα της μνήμης και των μνημονο-τεχνολογιών για μια τελευταία παρατήρηση. Ο Stiegler θεωρεί πως η ιδιαίτερη διαμόρφωση της Ανθρώπινης μνήμης στην εποχή μας είναι εξολοκλήρου προϊόν των σύγχρονων μνημονο-τεχνολογιών, οφείλεται δηλαδή αποκλειστικά στην ανάπτυξη της τριτοβάθμιας/επιφυλογενετικής μνήμης. Γνωρίζουμε όμως καλά από τη σύγχρονη έρευνα της συνείδησης (βλέπε για παράδειγμα το έργο του ψυχίατρου Stanislav Grof, αλλά και πολλών άλλων ψυχίατρων και ψυχολόγων) ότι όλα τα ανθρώπινα όντα εμπεριέχουν εκ γενετής, στο πλαίσιο δηλαδή της κατά Stiegler γενετικής/πρωτοβάθμιας μνήμης, τη μνήμη ολόκληρης της εξέλιξης του εαυτού τους, του Ανθρώπινου είδους, της ζωής και του Σύμπαντος. Η μνήμη αυτή βρίσκεται συνήθως σε ασύνειδη/λανθάνουσα κατάσταση, και αναδύεται μόνο υπό κάποιες εξαιρετικές συνειδησιακές προϋποθέσεις.

    Υποστηρίζω λοιπόν ότι στην εποχή μας η πρωτογενής αυτή μνήμη ενεργοποιείται μέσω της καταλυτικής συνδρομής των σύγχρονων μνημονο-τεχνολογιών. Η υπερ-συγχρονική και υπερ–διαχρονική συνείδηση της εποχής μας δεν παράγεται από τις μνημονο-τεχνολογίες εκ του μηδενός, αλλά βρίσκεται σε άμεση συνάρτηση με το πρωτογενές αυτό μνημονικό υπόστρωμα. Η ενεργός αλληλεπίδραση ανάμεσα στην αφυπνιζόμενη πρωτοβάθμια/γενετική και την ανεπτυγμένη σε επίπεδο καθολικής εγγραφής τριτοβάθμια/τεχνολογική μνήμη, εντός του πεδίου της ατομικής εμπειρίας και της δευτεροβάθμιας/επιγενετικής μνήμης, είναι που παράγει τη σύγχρονη συνείδηση στη συγκεκριμένη της μορφή. Η αμοιβαία διείσδυση και ο τριπλός αυτός συντονισμός συνιστούν την πεμπτουσία της αναδυόμενης καθολικής μνήμης του Ανθρώπινου είδους.

Η αλληλεπίδραση αυτή συγκροτεί επίσης και το πεδίο στο οποίο οφείλει να στραφεί η σύγχρονη ριζοσπαστική έρευνα της συνείδησης - για να έρθουμε και στο ζήτημα της αντιμετωπισης της ψυχο-εξουσίας η οποία, κατά τον Stiegler, αντικαθιστά την φουκωική βιο-εξουσία στη σύγχρονη εποχή ως αποτέλεσμα της μετάβασης από τον “παραγωγικό“ στον “καταναλωτικό“ καπιταλισμό. Στο πλαίσιο της σημερινής μοναδικής/καθολικής συσχέτισης ανάμεσα στα τρία είδη της Ανθρώπινης μνήμης μπορεί να καταχωρηθεί ένα πλήθος από φαινόμενα και να ανακύψει μια μεγάλη ποικιλία θεματικών προς διερεύνηση. Ο ρόλος του ίντερνετ ως παγκόσμιου εξωσκελετού του πρωτογενούς συλλογικού μνημονικού δικτύου, και ο τρόπος με τον οποίο επιδρά στη διαμόρφωση της ατομικής εμπειρίας συνιστούν μια τέτοια θεματική. Η μαζική κουλτούρα του θεάματος (κινηματογράφος, τηλεόραση, μουσική) ως πεδίο προβολής, μετάδοσης και επαναρρόφησης στοιχείων του αναδυόμενου συλλογικού ασυνειδήτου, συνιστά μια άλλη.       

      Όσον αφορά, τέλος, το πώς γίνεται ως Ανθρώπινο είδος να χρειάζεται να δημιουργήσουμε μια τεχνολογία, η οποία εν συνεχεία ως εξωτερικευμένο και ανεξάρτητο από μας στοιχείο μας είναι απαραίτητη για να φτάσουμε σε μια κατάσταση συνείδησης και μια επίγνωση που διαθέτουμε ευθύς εξαρχής....αυτό έχει να κάνει με το παράδοξο της Ανθρώπινης φύσης και την εγγενή αλλοτρίωση της Ιστορίας, που για τον Άνθρωπο δεν είναι παρά η υλοποίηση της λιτής νιτσεϊκής προτροπής... “Γίνε αυτό που είσαι“...

 

Βιβλιογραφία       

(1) Επίκτητος Μοντανός, Κωδικός Θεός: Το Μυστικό Σχέδιο του Ανθρώπινου Είδους, futura, 2011 

(2)Fr. Nietzsche, The Will to Power, Preface, Vintage Book Editions, 1968

(3) Stan Grof, Η Ψυχολογία του Μέλλοντος, Αρχέτυπο, 2000